| Esperanto (Esperanto) | |||
|---|---|---|---|
| Krea-pe: | Ludwik Lejzer Zamenhof | ||
| Anua de krea: | 1887 | ||
| Dice-pe: | 180 000 - 2 000 000 | ||
| Famili: | Ge-face lingua Auxi-lingua | ||
| Ge-regula ex: | Akademio de Esperanto | ||
| ISO 639-1: | eo | ||
| ISO 639-2: | epo | ||
| ISO 639-3: | [1] | ||
| SIL: | epo | ||
| |||
| Vide plus: Lingua | |||
Esperanto es un internatio auxi-lingua (alo auxlang); ke pa gene face ex Ludwik Lejzer Zamenhof in 1887.
Historia[]
Infanti-tem[]
L.L. Zamenhof pa krea Esperanto. Id pa kreske in Białystok, u civita ke pas es in u Rusia Imperi, sed id es nu in Polska. Plu pe in Białystok pa parla poli lingua. Zaemnhof pa vide plu disputa inter plu etni grega ke pa vive la (Rusia-pe, Polska-pe, Deutschland-pe e Juda-pe). Id pa puta ke defekti de komuna lingua pa kausa plu-ci disputa, ka-co id pa komence krea u lingua ke plu pe sio pote uti internatio. Id pa volu ke id lingua pa es facili e neutra.
Plu tenta mo[]
Mo, Zamenhof pa puta de duce versi u lingua Latina. Anti-co id pa disci id in sko-di, id pa kognosce ke id pa es tro no-facili por uti. Id pa disci English e id pa komprende ke plu lingua ne pa nece konjuga plu akti-verba akorda pe alo numera. Id pa decide ke plu prefixa e sufixa pa pote minu u numera de plu radi verba, ke pe nece pro komunika. Zamenhof pa volu ke plu radi verba es neutra, so id pa decide uti radi verba ab plu Roma-fili e German lingua.
Krea de fini versio[]
Un Rusia-lingua versio de Unua Libro ("Libro Mo"), ge-publika tem 1887.
Zamenhof pa krea u projekti mo Lingwe uniwersala ("Universa lingua") tem 1878. Sed id parenta-an pa destru u opus. Inter 1879 e 1885, Zamenhof pa disci medika in Moskva e Warszawa. In plu-ci dia, id itera pa labora in un internatio lingua. Tem 1887 id pa publika su textu-bibli Международный языкъ ("U internatio lingua"). Akorda u pseudo-nomina de Zamenhof Doktoro Esperanto (medika-pe qi spe), poli pe pa komence nomina u lingua iso Esperanto.
Plu tenta mo de muta[]
Zamenhof pa cepti poli zelo grama. In plu grama, plu pe pa grafo mu sugesti pro muta u lingua. Id pa uno panta sugesti e pa publika mu in u jurnali La Esperantisto. Esperanto-pe pa pote voti cirka plu muta. Mu no pa cepti mu. U jurnali pa gene veto, e id pa gene vice pro Lingvo Internacia.
Progresi de u komunita[]
Tem plu anua mo de bio de Esperanto, plu pe pa uti id solo pro grafo, sed tem 1905 mu pa organiza u Munda Kongresi mo de Esperanto in Boulogne-sur-Mer, France. U-ci pa es u uti mo de Esperanto in internatio komunika. Kausa u sucede de u kongresi, id gene organiza singu anua (excepti plu anua de plu munda milita) a-kron nu-di.
Tem 1912, Zamenhof pa lingi ergo duce loka in u movimento tem u Munda Kongresi okto de Esperanto k Kraków, Polska. U Munda Kongresi deka de Esperanto in Paris, France, ne pa acide kausa u komence de u Munda Milita Mo.
Tem de plu munda milita[]
Tem Munda Milita Mo u Munda Esperanto Asocia pa habe id cefa buro in Helvetia, kausa id pa es u neutra landa. Po Munda Milita Mo, u komunita de Esperanto pa kresce. U Munda Kongresi mo po u milita pa acide in Hague, Nederland, tem 1920. U Esperanto Museu pa gene aperi in Wien, Österreich, tem 1929. Nu-di id es mero de u Österreich Natio Bibli-do.
Munda Milita Bi pa pausa u kresce de u lingua. Plu nazi pa persekuti plu Esperanto-pe kausa mu pa vide mu iso u munda Jude konspira. Plus, Stalin pa mistrakta plu Esperanto-pe.
Po plu munda milita[]
Po Munda Milita Bi poli pe pa suporta Esperanto. Panto anua mu organiza plu Esperanto unio iso u Munda Kongresi de Esperanto, u Internatio Juve Kongresi de Esperanto e u SAT-Kongresi (unio de Sennacieca Asocio Tutmonda - Munda No-Natio Asocia).
Esperanto habe poli inter-reto, blog e video. Plus-co, poli pe uti id in sociali media.
Gramatika[]
Alfa-beta[]
U alfa-beta habe bi-ze-okto litera:
Panto litera gene pronunci iso mu eqivalu in u Internatio Fonetike Alfa-Beta kon u excepti de c e plu acenta litera:
| Litera | c | ĉ | ĝ | ĥ | ĵ | ŝ | ŭ |
| Soni | /ʦ/ | /ʧ/ | /ʤ/ | /x/ | /ʒ/ | /ʃ/ | /w/ |
Artikula[]
Esperanto habe solo defini artikula la.
Plu verba[]
Plu difere verba habe difere fini: plu nomina-verba fini in -o, plu deskribe-verba fini in -a, plu adverba fini in -e, e plu akti-verba fini in -s (excepti u komanda e u basi-forma (infinitive) de plu akti-verba. Plu nomina- e deskribe-verba habe bi deklina: nomina-kaso e akusa-kaso (pro direkti objekti e (po loka-verba) pro indika direkti de kine). Pro indika plurali, na adi -j, pro indika akusa-kaso, na adi -n. Plu deskribe-verba akorda ko plu nomina-verba.
Sixa akti-verba inflexi habe tri tensio e tri atitude. Plu akti-verba ne gene marka pro pe alo numera. So, kanti semani kanta (u aktio-verba), mi kantas semani "mi kanta", vi kantis semani "tu pa kanta" e li kantos semani "id fu kanta".
|
|
Vice-verba[]
| singulari | plurali | ||
|---|---|---|---|
| 1 | mi (mi) | ni (na) | |
| 2 | vi (tu/vi) | ||
| 3 | maskulini | li (an) | ili (mu) |
| femina | ŝi (fe) | ||
| komuni/neutra | ĝi (id) | ||
| non-defini | oni (pe) | ||
| se | si (auto/se) | ||
Loka-verba[]
|
|
|
Literatura[]
U literatura de Esperanto gene forma ex plu ur-bibli e ge-traduce bibli.
Plu bibli in Esperanto es:
- 1907 : Kastelo De Prelongo, Henri Vallienne: ge-konsidera u novela mo in Esperanto;
- 1925 : Viktimoj, Julio Baghy;
- 1933 : Sur sanga tero, Julio Baghy;
- 1950 : Kredu Min, Sinjorino!, Cezaro Rossetti;
- 1963 : Kiel akvo de l' rivero, Raymond Schwartz;
- 1999 : La Ŝtona Urbo, Anna Löwenstein.
U maxi gravi grafo-pe de Esperanto literatura es Kálmán Kalocsay, Julio Baghy e William Auld.
Inter plu ge-traduce bibli es "U mikro an-prince", "Don Quijote de la Mancha" e u "Kristo-Bibli".